Altruïstisch gedrag is "onzelfzuchtig" gedrag – gedrag dat een ander individu helpt ten koste van het individu dat het gedrag vertoont. Ondanks de negatieve gevolgen voor het altruïstische dier, wordt aangenomen dat dit gedrag om verschillende redenen is geëvolueerd.
Ten eerste vindt het meeste altruïstische gedrag plaats tussen individuen die verwant zijn. Altruïsme is vooral uitgesproken bij dieren die in kolonies leven met één reproductief vrouwtje – de koningin – zoals bij bijen en naakte molratten.
Bij deze eusociale dieren zijn alle leden van een kolonie nauw verwant. De niet-reproductieve leden – bijvoorbeeld werkbijen – zorgen voor de koningin en haar nakomelingen door altruïstisch gedrag te vertonen, zoals bijvoorbeeld het terugbrengen van voedsel en het verdedigen van de kolonie. Tijdens deze activiteiten kunnen ze zelfs hun eigen leven opofferen voor het welzijn van de koningin en de kolonie.
Omdat ze nauw verwant zijn aan de koningin, vergroot hun zelfopofferende gedrag de kans dat de genen die ze met haar delen worden doorgegeven via haar nakomelingen. Dit altruïstisch gedrag zorgt ervoor dat de genen in de populatie behouden blijven.
Altruïsme komt ook voor tussen verwante dieren die niet eusociaal zijn, zoals eekhoorns die andere leden van hun groep – van wie sommigen verwant zijn – waarschuwen met alarmoproepen wanneer een roofdier in de buurt is. Dit brengt de eekhoorn die de oproep geeft in gevaar, maar zorgt ervoor dat de groep en de genen overleven.
Altruïsme kan ook voorkomen tussen niet-verwante individuen binnen een sociale groep, bijvoorbeeld wanneer primaten elkaar verzorgen of voedsel delen. Hoewel dit gedrag op korte termijn kostbaar kan zijn voor het altruïstische dier, kunnen ze gunstig zijn als de gunst later wordt terugbetaald. Dit wordt wederkerig altruïsme genoemd en komt voornamelijk voor bij dieren die in stabiele sociale groepen leven waarin individuen veel mogelijkheden hebben om individuen die hen in het verleden hebben geholpen 'terug te betalen'.
